„U nas mogą pracować tylko uczciwi ludzie. Dobry partyjniak przy pomocy nauki marksistowsko-leninowskiej będzie siłą rzeczy również dobrym wywiadowcą” - napisał w 1951 r. Jakub Sierp, funkcjonariusz wywiadu Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Dwutomowa publikacja pokazuje, że wbrew ideologicznym zaklęciom działalność wywiadu UB/SB to przeplatanka sukcesów i porażek. Witold Bagieński zrekonstruował akcje przeciwko polskiej emigracji, walkę z zagranicznymi ośrodkami szpiegowskimi, wywiad naukowo-techniczny, który miał za zadanie zmniejszyć zapóźnienie gospodarcze Polski. Znajdziemy tutaj „lewe” pieniądze i działających całkowicie niezależnie superszpiegów. Zza losów struktur i jednostek widać losy ludzi - nierzadko tragiczne.

„Kiedy zaczęłam pisać o Sendlerowej, najtrudniejsze było to, że nic się nie zgadzało” - mówiła autorka. Irena Sendlerowa kierowała podczas okupacji referatem dziecięcym Rady Pomocy Żydom „Żegota” i miała uratować 2500 żydowskich istnień, znajdując dla nich domy, tworząc nazwiska i zmyślając losy. Bikont kwestionuje ogromną liczbę ocalonych, ale nie po to, by umniejszać heroizm warszawskiej pielęgniarki i społeczniczki. Pokazuje, jak trudno było uchronić choćby jedno dziecko. Autorka nie zamyka Sendlerowej w prostych formułach, wygodnych kliszach, takiej lub innej polityce historycznej, lecz odkrywa złożoność postaci, dwuznaczność wyborów i ciężar lęków, z którymi Sendlerowa musiała borykać się do końca życia.

Siedem - tyle dni minęło od wyboru pierwszego prezydenta odrodzonej Rzeczypospolitej do zamachu na jego życie. Gabriel Narutowicz, wykształcony w Szwajcarii inżynier i umiarkowany liberał, mógł wydawać się niekontrowersyjną postacią, nieuwikłaną w polskie walki partyjne, w sam raz do piastowania głównie reprezentacyjnej funkcji. Jednak głosy posłów mniejszości narodowych zostały wykorzystane przez endecję, by sprowokować gniew prasy, antyżydowskie zamieszki, a w końcu mord polityczny. Radykalna prawica rzuciła wyzwanie młodej demokracji, co Paweł Brykczyński przedstawia nie jako incydent, za którym stał „samotny wilk”, lecz wydarzenia, które wpisują się w historię ówczesnej Europy i były brzemienne w skutkach dla całego polskiego życia politycznego.

Gdyby zależało to od Ericha Honeckera, „Solidarność” zostałaby rozpędzona czołgami już w grudniu 1980 r. Armia NRD miała dokładny plan „ćwiczeń taktycznych”, które miały być przeprowadzone w Polsce. Dowództwo Narodowej Armii Ludowej wiedziało nawet, że codziennie trzeba będzie dostarczać żołnierzom 1,5 tony słodyczy i 50 tys. papierosów. Filip Gańczak dotarł do licznych dokumentów wytwarzanych przez wschodnioniemieckie ministerstwa, służby czy wywiad. Można dzięki temu prześledzić nie tylko przebieg wydarzeń w gorących latach 1980-1981, ale przede wszystkim dojrzeć mechanikę sprawowania władzy w NRD: zbierania i przepływu informacji, tworzenia i ścierania się różnych koncepcji, a w końcu podejmowanie decyzji i wdrażania ich w życie.

„Komunizm pasuje Polsce jak siodło krowie” - miał powiedzieć Stalin. Chociaż był to blef, dyktator doskonale zdawał sobie sprawę, że Polaków musi osiodłać inaczej niż narody Związku Sowieckiego. Sytuację komplikowały świeże wspomnienie paktu Ribbentrop-Mołotow, nikłe poparcie społeczne dla komunistów i rozstrzelanie przed wojną elity Komunistycznej Partii Polski. Nikołaj Iwanow zrekonstruował stalinowski plan sowietyzacji Polski, starannie oddzielając praktykę od deklaracji Stalina. Rosyjski historyk od przeszło 30 lat mieszkający w Polsce pokazał wyrachowanego i elastycznego gracza, który terrorem, propagandą, ale także polsko-polskimi animozjami rozegrał niemożliwą zdawałoby się partię, której stawką było ideologiczne podporządkowanie Polski.

Niewiele jest w tej książce o śmierci Bolesława Bieruta, płomiennej mowie Władysława Gomułki na pl. Defilad, zamieszkach w Poznaniu czy solidarności z Węgrami. Jerzy Kochanowski ominął symbole Października, by opisać przemiany codziennego życia „zwykłych” Polaków. Przeczytać więc można tutaj o pieniądzach, prostytucji, wyborach miss i świadomym macierzyństwie. Badacz zagląda do lodówek, gazet i pod łóżka. „Mimo że władza dość szybko wycofała się z części październikowych obietnic, nie było zarówno powrotu do dawnych praktyk, jak i odwrotu od rozbudzonych nadziei i oczekiwań, a autorytarny socjalizm pozbawiony powszechnego opresyjnego odium stał się czymś codziennym, normalnym, oswojonym i przez niemałą część obywateli (do czasu) akceptowanym” - pisze Kochanowski.

Książka opisuje powstawanie Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” za pomocą ujęć socjologicznych i politologicznych, przekształcenie masowego ruchu w polityczną siłę. Wbrew teoriom spiskowym, które sugerują zakulisowe działania służb i domniemanych tajnych współpracowników, Tomasz Kozłowski wyjaśnia specyfikę masowej mobilizacji, w której tak ważne jak myślenie polityczne były emocje. Historyk wskazuje na rolę więzi społecznych, mechanizmów wyłaniania liderów, godnościowego języka, strategię unikania przemocy i powstawanie alternatywnych wobec władzy obiegów komunikacyjnych. „Rewolucja zaczęła się nie od zajęcia arsenału, ale od przejęcia kontroli nad zakładową drukarnią” - pisze Kozłowski.

Literatura naukowa o Holocauście jest niezwykle obszerna. Jednak w Polsce brakowało publikacji, która w syntetyczny i zarazem rzetelny sposób przedstawiałaby Zagładę. Tego zadania podjął się Dariusz Libionka, członek Centrum Badań nad Zagładą Żydów. Na niecałych 300 stronach zaprezentował krok po kroku proces eksterminacji ludności żydowskiej w Generalnym Gubernatorstwie, ze szczególnym uwzględnieniem akcji „Reinhardt”, podczas której w latach 1942-1943 zginęło ok. dwóch milionów osób. „To jeden z najbardziej przerażających mordów w historii ludzkości” - pisze autor. W książce można znaleźć prezentację ideologii nazistowskiej, strukturę obozów zagłady i gett oraz powojenne losy niemieckich i austriackich sprawców.

„Stało się to w Moskwie. Stalin sięgnął po pióro i zakreślił na mapie teren, który chciał zakreślić. Był rok 1950” - tak zaczyna się reportaż Krzysztofa Potaczały. Konsekwencje decyzji sowieckiego satrapy były odczuwalne tysiąc kilometrów na zachód. W ramach wymuszonej korekty granic Polska zrzekła się części terenów nadbużańskich, a w zamian otrzymała fragment Bieszczad. Pod Polakami i Ukraińcami, którzy od kilku lat zapominali o koszmarze wojny, zatrzęsła się ziemia. Pierwsi zamienili równiny na góry, drudzy - góry na bezkresne stepy w głębi imperium. Polaków i Ukraińców połączył wspólny wysiedleńczy los. Opierając się na zebranych ustnych świadectwach, Potaczała opisał skomplikowane losy wielokulturowej społeczności, począwszy od czasów przedwojennych.

28 kwietnia 1947 r. o czwartej nad ranem żołnierze pięciu dywizji WP oraz jednej Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego wspierani przez pograniczników, milicjantów, ubeków i sokistów przystąpili do deportacji Ukraińców z południowo-wschodniej Polski. Następnie ponad 140 tys. osób wywieźli w bydlęcych wagonach na drugi koniec nowej Polski: Mazury, Pomorze, Dolny Śląsk. Tam mieli zaczynać nowe życie w zazwyczaj zdewastowanych poniemieckich gospodarstwach. Paweł Smoleński opisuje nie tylko brutalną akcję „Wisła”, ale przede wszystkim traumę, z którą musieli borykać się wysiedleni. Nie mówili o swoich korzeniach nikomu: ani dzieciom, ani wnukom, by chronić nowe pokolenie przed tożsamością, która stała się przyczyną prześladowań.